Szkody, niedopatrzenia, lekkomyślność, niedbalstwo i rażące niedbalstwo – te pojęcia często pojawiają się w kontekście polis OCP. Jaki mają wpływ na przewoźnika? Co tak naprawdę oznaczają? Jak je klasyfikować i interpretować? 

Odpowiedzialność przewoźnika

Każdy przewoźnik, realizując umowy przewozu ponosi odpowiedzialność za ewentualne szkody, które powstaną wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zlecenia. Odpowiedzialność ta wynika z kontraktu i oparta jest na zasadzie ryzyka. Przy jej definiowaniu liczy się jedynie fakt braku lub nienależytej realizacji. Na to, czy odpowiedzialność istnieje nie ma wpływu wina przewoźnika ani to, czy wyrządził szkodę wskutek zaniedbania, niedbalstwa, czy umyślnie. Czynniki te mogą wpływać już jednak na wysokość zobowiązania przewoźnika.

Jak zdefiniować rażące niedbalstwo?

Jak określić, czy konkretne zachowanie jest lekkomyślne, niedbałe, a może rażąco niedbałe? Nie ma oficjalnej definicji ani skali porównawczej. Przyjęła się natomiast wypowiedź profesora Witolda Czachórskiego, który stwierdził kiedyś, że rażące niedbalstwo to niezachowanie staranności, jakiej można wymagać od osób najmniej nawet rozgarniętych. Od zwykłego niedbalstwa różni się tym, że nie da się go racjonalnie wytłumaczyć.

Rażące niedbalstwo, podobnie jak lekkomyślność i niedbalstwo, należy do kategorii zachowań zewnętrznych człowieka, które podlegają ocenie i są przedmiotem regulacji zarówno prawa cywilnego jak i karnego. Czynniki te objawiają się określonym działaniem lub zaniechaniem, kwalifikowanym przez prawo jako czyn niedozwolony.

Klasyfikacja win wg kodeksu cywilnego

Aby łatwiej było rozróżnić, czym jest rażące niedbalstwo, przytoczymy kilka pojęć pojawiających się w towarzystwie rażącego niedbalstwa.

Kodeks cywilny rozróżnia 2 pojęcia winy – umyślną, która jest zamiarem bezpośrednim, a sprawca ma na celu wyrządzenie szkody albo liczy się z tym, że jego zachowanie może doprowadzić do szkody i mimo to akceptuje je oraz nieumyślną, pod pojęciem której wymienia się lekkomyślność, niedbalstwo oraz rażące niedbalstwo.

Lekkomyślność występuje, gdy osoba przewiduje, że jej zachowanie może doprowadzić do powstania szkody lecz bezpodstawnie sądzi, że szkoda ta nie powstanie. Niedbalstwo wyróżnia się gdy osoba nie zachowuje staranności wymaganej przy wykonywaniu określonych czynności  (należytej staranności) lub gdy zachowanie odbiega od określonego miernika staranności. Rażące niedbalstwo natomiast jest tak głupim zachowaniem, że w końcu nieumyślnie dochodzi do szkody.

Zamiar bezpośredni i ewentualny

Rozróżnia się także pojęcia zamiaru bezpośredniego, gdy sprawca chce wyrządzić szkodę i doprowadza do jej wyrządzenia oraz ewentualnego, kiedy sprawca nie chce wyrządzić szkody, ale zdaje sobie sprawę że swoim zachowaniem może ją wyrządzić i akceptuje to. Różnica pomiędzy zamiarem ewentualnym i rażącym niedbalstwem jest subtelna.

Zachowania rażąco niedbałe

Sądy polskie oraz zagraniczne za rażące niedbalstwo uznały także następujące zdarzenia:

• pozostawienie pojazdu wraz z ładunkiem o znacznej wartości bez dozoru – dość częsty przypadek orzekania o rażącym niedbalstwie przez sądy,
• krótkotrwały postój pojazdu bez włączenia systemu antykradzieżowego,
• niesprawdzenie przez kierowcę adresu miejsca rozładunku,
• niesprawdzenie przez kierowcę danych odbiorcy,
• zmianę miejsca rozładunku na polecenie osoby nieposiadającej pierwszego egzemplarza listu przewozowego,
• znaczne przekroczenie prędkości przez kierowcę,
• znaczne przeciążenie pojazdu,
• samowolną zmianę trasy przez przewoźnika,
• zlecenie przewozu podwykonawcy pomimo zakazu,
• powierzenie transportu kierowcy, który nie posiada odpowiednich kompetencji.

Wpływ rażącego niedbalstwa na odpowiedzialność przewoźnika

Odpowiedzialność przewoźnika co do wysokości określają art. 23 i 25 Konwencji CMR oraz artykuł 80 Prawa Przewozowego.

Zgodnie z art. 23 Konwencji CMR, odszkodowanie za uszkodzenie lub zaginięcie towaru nie może przekraczać 8,33 SDR za kilogram brakującej wagi brutto. Prawo Przewozowe w art. 80 ogranicza taką odpowiedzialność do zwykłej wartości towaru. O ile ograniczenie określone w art. 80 Prawa Przewozowego nie wpływa szczególnie na kwotową odpowiedzialność przewoźnika, to wynikające z art. 23 i 25 CMR już tak.

Jak wysoki jest stopień różnic? Przy przewozie towaru o wadze 12 ton, maksymalne odszkodowanie jakie zobowiązany jest zapłacić przewoźnik to kwota: 12.000 kg x 8,33 SDR x 5,3734 = 537.125,00 PLN, co stanowi równowartość około 125 000 EUR. Jeżeli wartość zniszczonego lub utraconego towaru wynosi 220.000 EUR, przewoźnik będzie zwolniony z obowiązku zapłaty różnicy, tj. około 95 tysięcy EUR. Uprawniony do odszkodowania w tej wysokości poniesie stratę.

Odstępstwa od art. 23 i 25 konwencji CMR

Konwencja CMR przewiduje odstępstwo od zasady wyrażonej w art. 23 i 25 które wynika z art. 29 CMR, zgodnie z którym przewoźnik nie ma prawa korzystać z postanowień, które ograniczają jego odpowiedzialność, jeżeli szkoda powstała wskutek złego zamiaru lub niedbalstwa, które uważane jest za równoznaczne ze złym zamiarem. Konwencja w tym artykule odwołuje do prawa stosowanego w kraju rozpatrywania sprawy, a więc definiowanie złego zamiaru lub równoważnego z nim niedbalstwa musi odbywać się według kryteriów stosowanych przez prawo krajowe.

Równie bezwzględnie brzmi art. 86 Prawa Przewozowego, zgodnie z którym wszelkie ograniczenia wysokości odszkodowania nie mają zastosowania, jeżeli szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika. W takiej sytuacji przewoźnik będzie zobowiązany do wypłacenia odszkodowania nie w wysokości 125 000 EUR, a 220.000 EUR. Polisa OCP nie pokryje szkody w pełnej wysokości, gdyż towarzystwa ubezpieczeniowe odpowiadają do limitów określonych w art. 23 i 25 CMR. Różnicę 95 000 EUR przewoźnik będzie musiał pokryć ze środków własnych.

Skutki rażącego niedbalstwa – co może spotkać przewoźnika?

Aby doprecyzować odpowiedzialność wynikającą z konwencji CMR i prawa przewozowego, porównaliśmy, jak zmienia się sytuacja prawna przewoźnika, który dopuścił się rażącego niedbalstwa lub wyrządził szkodę z winy umyślnej w zależności od tego, czy rozpatruje się konwencję CMR, czy prawo przewozowe. Przypadek pierwszy opisuje poniższa tabela oryginalnie zamieszczona na stronie transbrokers.eu:

Odpowiedzialność przewoźnika za rażące niedbalstwo/winę umyślną wynikająca z prawa przewozowego:

Przewoźnik odpowiada za wszelkie szkody w pełnej wysokości, gdy:

1. Uszkodzenie przesyłki: odszkodowanie ustala się w wysokości odpowiadającej procentowemu zmniejszeniu się wartości. Wartość odszkodowania nie może jednak przewyższać kwoty odszkodowania przysługującego za:

• utratę całej przesyłki, jeżeli doznała ona obniżenia wartości wskutek uszkodzenia;
• ubytek tej części przesyłki, która doznała obniżenia wartości wskutek uszkodzenia.

2. Jeżeli wskutek zwłoki w przewozie powstała szkoda inna niż w przesyłce, przewoźnik jest obowiązany do zapłacenia odszkodowania do wysokości podwójnej kwoty przewoźnego.
3. Odszkodowanie za szkody spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem polecenia zmiany umowy przewozu nie może przewyższać wysokości odszkodowania przysługującego w razie utraty przesyłki (art. 80).
4. Odszkodowanie za szkody spowodowane utratą, niewykorzystaniem lub nienależytym wykorzystaniem przez przewoźnika dokumentów oddanych mu przez nadawcę nie może przewyższać wysokości poniesionych strat.

Natomiast odpowiada wysokością poniesionych strat przez uprawnionego w następującym przypadku:

Wysokość odszkodowania za utratę lub ubytek przesyłki nie może przewyższać zwykłej wartości przesyłki wartości, którą ustala się na podstawie i w następującej kolejności:

• ceny wskazanej w rachunku dostawcy lub sprzedawcy
• ceny wynikającej z cennika obowiązującego w dniu nadania przesyłki do przewozu bądź wartości rzeczy tego samego rodzaju i gatunku w miejscu i czasie ich nadania.

Jak interpretują rażące niedbalstwo europejskie sądy?

Europejskie sądy mają znacznie bardziej zaostrzone postrzeganie złych zamiarów niż polskie. Często równoważą zły zamiar z rażącym niedbalstwem ale co gorsza też z niedbalstwem zwykłym nieostrożnością lub lekkomyślnością. W Belgii za zły zamiar uznano przeładowanie pojazdu oraz przewóz ładunku o ponadnormatywnej wysokości, a także niezachowanie ostrożności przy jeździe ze zbyt wysoką prędkością.

W Niemczech czynem równoważnym rażącemu niedbalstwu w jednym z orzeczeń zostało uznane niezachowanie ostrożności przy wchodzeniu w zakręt mimo że kierowca zwolnił 20 km/h poniżej maksymalnej dozwolonej prędkości. Orzecznictwo sądów europejskich, w szczególnych sytuacjach, ze złym zamiarem w rozumieniu art. 29 ust. 1 CMR równoważy nawet zwykłe niedbalstwo, nieostrożność lub lekkomyślność. Niestety na liście zachowań podlegających karze może znaleźć się również bierność, a nawet niewiedza.

Z powyższych przykładów wyraźnie wynika, że warto zabezpieczyć się przed skutkami rażącego niedbalstwa, umieszczając odpowiedni zapis w polisie OCPD.

Jak zabezpieczyć się przed skutkami rażącego niedbalstwa?

Jeśli przewoźnik wyrządzi szkodę wskutek rażącego niedbalstwa lub z winy umyślnej, wówczas ubezpieczyciel odmówi wypłaty odszkodowania. Przewoźnik traci także wszelkie “przywileje” ograniczające jego odpowiedzialność. Wtedy dobrze jest mieć w polisie OCPD zapis zawierający tak zwaną klauzulę reprezentantów.

Czym jest klauzula reprezentantów?

Klauzula reprezentantów zapewnia ochronę ubezpieczeniową, jeśli szkoda wskutek rażącego niedbalstwa lub z winy umyślnej zostanie popełniona przez szeregowych pracowników, tj. kierowców, dyspozytorów pracujących z ramienia przewoźnika. Powinna ona chronić od rażącego niedbalstwa oraz winy umyślnej. Czasem jej zakres ograniczany jest tylko do rażącego niedbalstwa. Nie wolno tego przegapić i warto rozszerzyć zakres o ochronę w przypadku winy umyślnej.

Warto także wiedzieć, że klauzula reprezentantów jest limitowana. Ponieważ art. 20 CMR zdejmuje wszelkie ograniczenia odpowiedzialności przewoźnika, to limit tej klauzuli powinien być maksymalnie wysoki. I tu się może pojawić problem związany ze zbyt niską sumą gwarancyjną. Jeśli sama suma gwarancyjna będzie niewystarczająca, to tym bardziej limit klauzuli reprezentantów będzie symboliczny. Jeśli pojawi się problem ze zwiększeniem limitu klauzuli reprezentantów, to warto pomyśleć o zwiększeniu sumy gwarancyjnej polisy OCPD.

Skutki braku rażącego niedbalstwa w polisie OCPD

Brak rażącego niedbalstwa w polisie OCPD ogranicza odpowiedzialność zakładów ubezpieczeń niewspółmierne do oszczędności finansowej przewoźników, którzy kupują tanie i gorsze polisy. Jak już wspominaliśmy wyżej za rażące niedbalstwo europejskie sądy mogą uznać nie tylko rażące niedbalstwo, ale też niedbalstwo zwykłe, nieostrożność, nieuwagę, bierność i niewiedzę. W przypadku uznania zachowania za rażąco niedbałe z braku rozszerzenia w polisie OCP zakład ubezpieczeń odmówi wypłaty odszkodowania.

Istnieją też inne zagrożenia. Na etapie postępowań likwidacyjnych zachowanie sprawców szkód będzie ocenione przez likwidatorów z zakładów ubezpieczeń, a nie przez sądy. Takie osoby mogą je oceniać subiektywnie lub ze zwykłej niewiedzy przypisać im cechy rażącego niedbalstwa

Przewoźnik wtedy będzie musiał zapłacić odszkodowanie z własnych środków i w sądzie walczyć o zmianę klasyfikacji czynu. Proces może toczyć się kilka lat i nie zawsze skończy się dla przewoźnika pomyślnie. Może kosztować dużo więcej niż klauzula w polisie.

Sprawdź także 10 najczęstszych pułapek, które zawierają polisy OCPD.